مرکز : همدان

جمعیت (۱۳۹۵) : ۱٬۷۵۸٬۲۶۸ نفر

مساحت : ۲۰٬۱۷۳ کیلومترمربع

پراکندگی : —

تعداد شهرستان‌ها : ۹

منطقه زمانی : IRST (گرینویچ+۳:۳۰)

-تابستان (دی‌اس‌تی) : IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)

استاندار : علیرضا قاسمی فرزاد

آرامگاه بو علی سینا – همدان

استان همدان یکی از استان‌های ایران است. مرکز این استان، شهر باستانی همدان است که هرودوت تاریخ بنای آن را در سدهٔ هشتم پیش از میلاد در دوران مادها به‌دست دیاکو ذکر کرده‌است. مادها این شهر را هگمتانه نامیدند و همدان صورت جدید هگمتانه است.
استان همدان از لحاظ جمعیت، چهاردهمین و از لحاظ مساحت، بیست و سومین استان کشور محسوب می‌گردد. جمعیت آن بر پایهٔ سرشماری سال ۱۳۹۵ بالغ بر ۱٬۷۵۸٬۲۶۸ نفر بوده‌است. بزرگ‌ترین شهرهای این استان عبارتند از: همدان، ملایر.

استان همدان با ۲۰٬۱۷۳ کیلومتر مربع وسعت، از سمت شمال به استان‌های زنجان و قزوین ، از سمت جنوب به استان لرستان ، از سمت شرق به استان مرکزی و از سمت غرب به استان‌های کردستان و کرمانشاه محدود شده‌است. این استان بین مدارهای ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقهٔ عرض شمالی از خط استوا و ۴۷ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته و شامل ۹شهرستان، ۲۵ بخش، ۳۰ شهر، ۷۳ دهستان و ۱۲۱۰روستا است.

 

تقسیمات کشوری

مرکز استان همدان شهر همدان است. این استان دارای شهرستان‌های زیر می‌باشد. استان همدان در سال ۱۳۵۲ از استان کرمانشاه جدا و به استان تبدیل شد.

شهرستان ها

  • شهرستان همدان
  • شهرستان ملایر
  • شهرستان نهاوند
  • شهرستان بهار
  • شهرستان فامنین
  • شهرستان اسدآباد
  • شهرستان تویسرکان
  • شهرستان رزن
  • شهرستان کبودر آهنگ
نقشه استان همدان به تفکیک شهرستان
جمعیت شهرهای استان همدان بر پایه سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی 

نمایی از شهر همدان در شب

مجموعه تفریحی و توریستی تپه عباس آباد – بام همدان

کتیبه های گنج نامه – همدان

آرامگاه بوعلی سینا – همدان

آرامگاه باباطاهر – همدان

دره میدان میشان(کوهستان الوند) – همدان
 هگمتانه – همدان

غار علی صدر – شهرستان کبودرآهنگ

آبشار گنج نامه – همدان

مرکز استان (شهر همدان)

هَمِدان ، هَمَدان  یا به گویش محلی هِمِدان یکی از کلان‌شهرهای ایران در منطقهٔ غربی و کوهستانی ایران و مرکز شهرستان و استان همدان است. این شهر در دامنهٔ کوه الوند و در بلندای ۱٬۷۴۱ متری از سطح دریا واقع شده‌است و از شهرهای سردسیر ایران به‌شمار می‌آید. همدان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران و از کهن‌ترین شهرهای جهان است. در سال ۱۳۸۵ مجلس شورای اسلامی در مصوبه‌ای همدان را «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» اعلام کرد. همدان اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران ، مادها بوده‌است. با این حال قدیمی‌ترین آثار یافت‌شده از محوطه باستانی هگمتانه و نیز کتیبه‌های گنج‌نامه مربوط به دوران هخامنشیان هستند. همچنین این شهر در روزگار هخامنشیان ، اشکانیان ، ساسانیان ، آل بویه و سلجوقیان نیز یکی از پایتخت‌های کشور بوده‌است.

آرامگاه بوعلی‌سینا نماد شهر همدان و همچنین یکی از نمادهای پیشینه ایران در فرهنگ جهان و دانش و علم به‌شمار می‌رود. این شهر از لحاظ جمعیت چهاردهمین شهر پرجمعیت ایران به‌ شمار می‌آید

 

دین و مذهب

بیشتر ساکنان استان، مسلمان و پیرو مذهب شیعه‌اند. در بعضی مناطق، مذهب اهل سنت و یارسان نیز وجود دارد، در ضمن اقلیت‌های مذهبی مانند، مسیحی، یهودی، زرتشتی نیز، به تعداد بسیار اندکی، ساکن هستند. از عوامل مهم در شکل‌گیری و تداوم حضور جامعه یهودیان در شهر همدان آرامگاه یا بُقعه اِستِر و مُردِخای است. این آرامگاه از مهم‌ترین زیارتگاه‌های یهودیان ایران و جهان به‌شمار می‌رود. 

 

زبان

زبان اکثریت مردم استان همدان فارسی است. و زبان مرکز استان و زبان مرتبط استان نیز فارسی می‌باشد.فارسی‌زبانان بیشتر ساکنان مرکز استان (شهر همدان) و شهر ملایر را تشکیل می‌دهند و از قدیمی‌ترین مردم این منطقه محسوب می‌شوند که از دوران مادها در این سرزمین اسکان یافته‌اند. در استان همدان زبان‌ها و گویش‌های گوناگونی رایج است که فارسی، ترکی آذربایجانی، لری و لکی و کردی از مهم‌ترین آن‌ها به‌شمار می‌روند.ترک‌های آذربایجانی به‌طور عمده در نواحی شرقی در بخش شرا و شمالی استان و در شهرستان‌های رزن، کبودرآهنگ، بهار و فامنین سکونت دارند. نیز در قسمت‌های شمال، شرق، شمال غربی و جنوب شهرستان همدان،نواحی از تویسرکانروستاهای اسدآباد زندگی می‌کنند. در شهر همدان نیز اقلیتی از ترک‌های آذربایجانی سکونت دارند. لرها در شهرستان‌های جنوبی استان، از قبیل نهاوند، ملایر، تویسرکان و همچنین اسدآباد زندگی می‌کنند. کردها هم عمدتاً در شهرستان اسدآباد زندگی می‌کنند

 

اقوام عمده ساکن استان

  • فارسی‌زبان: فارسی‌زبان‌ها بیشتر در شهرستان بزرگ استان مانند همدان با ۸۰ درصد و ملایر با ۷۵ درصد قرار دارند.
  • ترک: این قوم را در تمام شهرستان‌های استان همدان می‌توان دید. تراکم عمده این قوم در نیمه شمالی استان و شهرستان‌های رزن، کبودرآهنگ، فامنین، بهار و در درجه بعدی اسدآباد و همدان است.
  • لر و لک: این اقوام بیشتر در نیمه جنوبی استان و در شهرستان‌های نهاوند با۷۰ درصد و تویسرکان با ۶۰ درصد و تعداد کمی در ملایر و همدان سکونت دارند.
  • کرد: تعدادی از این قوم در غرب و شمال‌غربی از جمله بخش‌هایی از شهرستان‌های اسدآباد و کبودرآهنگ، در مجاورت استان‌های کرمانشاه و کردستان، سکونت دارند.

 

جمعیت

استان همدان با مساحت ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع، ۱/۲ درصد از مساحت کل کشور را در بر می‌گیرد، در حالی که ۲/۴۲ درصد از کل جمعیت کشور را در خود جای داده‌است. استان همدان در سال ۱۳۹۰، ۱٬۷۵۸٬۲۶۸ نفر سرشماری گردید. در این سال بعد خانوار ۵/۳ نفر، نسبت جنسی ۱۰۱، ۵۰/۲ درصد از جمعیت مرد، ۴۹/۸ درصد از جمعیت زن و میزان شهرنشینی ۵۹/۲ درصد بوده‌است. تراکم نسبی ۸۸ نفر در کیلومتر مربع استان همدان را در ردیف یکی از پرتراکم‌ترین استان‌های کشور قرار داده‌است. به‌ترتیب شهرستان‌های همدان، نهاوند، و بهار با تراکم‌های نسبی جمعیت ۲۱۰، ۱۱۸ و ۹۲ نفر در کیلومتر مربع پرتراکم‌ترین شهرستان‌های استان را تشکیل می‌دهند. برخورداری استان همدان از آب و هوای معتدل، زمین‌های هموار و حاصل‌خیز، کوهپایه‌ها، بهداشت و درمان از عوامل تراکم جمعیت بالاست. در همه جای استان، جمعیت به‌طور یکنواخت پراکنده نشده‌است. پرتراکم‌ترین شهرستان استان، همدان با ۱۵۶ نفر و کم‌تراکم‌ترین شهرستان استان، فامنین با ۳۲ نفر در کیلومتر مربع بوده‌است. از دلایل تراکم زیاد جمعیت در شهرستان همدان می‌توان به مرکزیت اداری و سیاسی استان، مهاجرپذیر بودن این شهرستان، مرکز خدمات رسانی، برخورداری از مراکز علمی و دانشگاهی، شرایط اشتغال بهتر، درآمد بیشتر و غیره اشاره نمود. مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهم‌ترین مسائل اجتماعی و اقتصادی استان به‌شمار می‌آید. بیکاری و نبود فرصت‌های شغلی، درآمد کم در بعضی نقاط روستایی، نداشتن زمین کشاورزی، کمبود امکانات و مشکلات زندگی در روستا، وابستگی فامیلی در شهر و غیره باعث شده تا روستائیان به شهرهای استان یا به خارج از استان مهاجرت کنند. البته نرخ موالید در استان بالاست، ولی به دلیل عدم توسعه اقتصادی، استان دچار مهاجرفرستی شده‌است، لذا استان همدان یک استان مهاجرفرست است. به جز شهرستان همدان که رشد جمعیت مثبت داشته در بقیه شهرستان‌های استان بین دهه ۸۵ ‒ ۱۳۷۵ رشد جمعیت منفی بوده‌است.

 

پوشاک

پوشاک مردم استان همدان شامل تن‌پوش‌ها، سرپوش‌ها و پای‌افزار است. با وجود این که چهار محور فرهنگی (فارس، ترک، لر، کرد) در استان قابل تمیز است، اما انواع و شیوه‌های پوشاک زنان و مردان مشابه است. بافت پارچه و کفش‌ها به خصوص گیوه پیش از ورود اجناس خارجی در روستاهای استان متداول بوده‌است. به ویژه گیوه‌های شهرستان ملایر که آجیده نامیده می‌شود و جزء دست بافت‌های استان به‌شمار می‌آید.

 

غذاهای سنتی

الگوی خوراک و مواد غذایی تشکیل دهنده آن، تابع انواع محصولات کشاورزی و بومی موجود در منطقه است. در رژیم غذایی اهالی استان معمولاً محصولات کشاورزی به صورت خشکبار و تازه استفاده می‌شود. انواع آش شامل بروش، تله گنجی، کاچی، کلم قمری، بادمجان و آبگوشت، چنجه و نان‌ها شامل؛ گرده، کاک، کولره، ساجی، فتیر است. از جمله غذاهای اصیل همدان نوعی آبگوشت به اسم بُز باش است که مواد اصلی آن گوشت و سبزیجات خشک است. از انواع دیگر آبگوشت‌های اصیل استان همدان به اِیران شوربا و ترش شوربا می‌توان اشاره کرد.

اقسام شیرینی‌ها مانند: برساقی، سرجوق، باسلوق، و اگردک و پیکه چو و مرباها و ترشی‌ها نشان دهنده تنوع غذایی مردم است.

 

سوغات

تحفه‌های استان همدان برای مسافران بسیار زیاد است که می‌توان به کماج، شیره انگور، کشمش، سیرتند، انگشت‌پیچ، قالی، گیوه، منبّت، عسل، نقل، گردو، سفال و سرامیک، خمیر صنل، حلواگردویی، روغن حیوانی، حلوا شکری، صنایع چرم، گیاهان دارویی، صابون محلی و قیسی اشاره کرد

 

جشن نوروز

در استان همدان نیز هم‌چون دیگر نقاط ایران عید نوروز جایگاه ویژه‌ای دارد و همیشه با آداب و سنن خاصی برگزار می‌گردد. مردم با شروع ماه اسفند به خانه تکانی می‌پردازند و به استقبال عید و سال جدید می‌روند و نوروز عملاً از آخرین چهارشنبه سال آغاز می‌شود. در این شب مراسم دیگری نیز در قدیم مرسوم بوده‌است که از فالگوش ایستادن توسط زنان، قاشق زنی که به‌صورت پوشیده و پنهان بر در خانه‌های اهل محل انجام می‌شد و فال مهره که با خواندن شعرهای عامیانه و ملی همراه بود را می‌توان نام برد. پس از تحویل سال معمولاً افراد کوچک‌تر خانواده به دیدار بزرگان فامیل می‌روند و آن‌ها نیز متقابلاً به بازدید آن‌ها می‌پردازند. یکی از مراسمی که در بین ترک‌های استان همدان در گذشته متداول بود نمایش‌های کوسا و گلین بود.

 

جغرافیای استان

استان همدان یکی از استان‌های غربی کشور است که استان‌های هم‌جوار شمالی، شرقی، جنوبی و غربی آن به ترتیب زنجان ، قزوین ، مرکزی ، لرستان ، کردستان و کرمانشاه می‌باشند.

استان همدان بین ʺ۱۱ ʹ۵۹ ˚۳۳ تا ʺ۲۷ʹ۴۴˚۳۵ عرض شمالی و ʺ۲۳ ʹ۴۴ ˚۴۷ تا ʺ۵۱ ʹ۲۷ ˚۴۹ طول شرقی قرار دارد. مساحت این استان ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع است.

استان همدان از استان‌های کوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز کشور محسوب می‌شود. ناهمواری‌ها در استان همدان به شکل‌های مختلف ایجاد شده‌است که عامل مهم این تغییر شکل ناهمواری‌ها، وجود آب‌های روان است که در استان همدان جاری هستند، به‌طوری‌که این آب‌ها در برخی مناطق مرتفع با تخریب ارتفاعات و انباشتن آبرفت‌ها در مناطق پست سبب کاهش ارتفاع کوه‌ها، ایجاد دشت‌ها و دره‌های زیادی شده‌اند. در برخی مناطق نیز، شدت عمل آب‌های روان به حدی بوده‌است که شکل ناهمواری‌ها به کل عوض کرده و باعث معکوس شدن شکل ناهمواری‌ها شده‌است، به‌طوری‌که کوه را به دره تبدیل کرده و درهٔ عمیق دوره‌های گذشته، را به صورت کوه درآورده است.

 

آب و هوای استان

آب وهوای استان، تحت تأثیر عرض جغرافیایی، ارتفاع، مکان، امتداد کوه‌ها و فاصله از دریاست. به‌طور کلی آب و هوای استان در نتیجه وجود کوه‌های مرتفع، رودخانه‌ها و پستی و بلندی‌های زیاد، به شدت متغیر است. زمستان‌های این استان سرد، پر برف و باران و در تابستان‌ها دما معتدل است.

 

رودهای استان

رودهای استان همدان که از چشمه‌سارها و کوه‌های استان تغذیه می‌شوند، معمولاً در فصل تابستان با افزایش دمای هوا، به جز رود گاماسیاب و سیمینه‌رود، سایر رودها خشک یا به پایین‌ترین سطح آب‌دهی خود می‌رسند. مهم‌ترین رودهای استان همدان عبارتند از: رود قره‌چای، رود تلوار، رود سیمینه‌رود، رود خاکو، رود دره مرادبیگ، رود عباس‌آباد، رود گردنهٔ اسدآباد، رود همه‌کسی و رود ارزانفود.

 

تولیدات کشاورزی

استان همدان به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی، کیفیت مناسب آب و هوا، خاک مناسب و وجود نیروی خلاق و فعال، دارای قابلیت‌های تولیدی فراوان در زمینه محصولات کشاورزی بوده و به گونه‌ای که می‌تواند علاوه بر تأمین نیازهای داخلی استان بخشی از نیازهای سایر مناطق را در زمینه محصولات کشاورزی بر طرف نماید به‌طوری‌که استان همدان در تولید [گردو]، سیر و سیب زمینی رتبه اول کشور را دارد. و در تولید انگور رتبه سوم و در تولید کشمش رتبه دوم را به خود اختصاص داده‌است. استان همدان همچنین رتبه سوم تولید گیاهان دارویی، رتبه چهارم تولید شلیل و قارچ خوراکی، رتبه پنجم تولید آلو و هلو، رتبه ششم آلبالو و رتبه هشتم سیب و زعفران را در کشور دارا است. گیاهان دارویی استان شامل رازیانه، کالاندولا یا گل همیشه بهار، آویشن و گشنیز است که عمدتاً در شهرستان‌های نهاوند و رزن کشت می‌شود، به‌طوری‌که شهرستان نهاوند ۶۷ درصد گیاه دارویی گشنیز در کشور را تولید می‌کند و در این زمینه مقام اول را در کشور دارا است. همچنین در تولید گندم هم استان همدان دارای رتبهٔ سوم است. این استان در تولید محصولات کشاورزی در میان ۱۰ استان برتر کشور قرار دارد و در بین استان‌های مجاور و همسایهٔ خود رتبهٔ اول را دارد. به لحاظ سطح زیر کشت محصولات باغی شهرستان ملایر با دارا بودن ۲۸ درصد مساحت باغات و ۳۸ درصد تولیدات باغبانی رتبه نخست، شهرستان نهاوند با دارا بودن ۱۸ درصد مساحت باغات و ۱۹ درصد تولیدات باغی رتبه دوم و شهرستان همدان نیز با دارا بودن ۱۳ درصد مساحت باغات و ۱۲ درصد تولیدات باغی رتبه سوم را در استان دارا است

 

حمل و نقل جاده‌ای و ریلی

استان همدان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی در غرب کشور به عنوان پخش‌کننده ترافیک در منطقهٔ غرب کشور به‌شمار می‌آید به‌طوری‌که ترافیک ۸ استان از استان همدان عبور می‌کند و این استان ۷۰ درصد ترافیک غرب کشور را تحمل می‌کند

ایستگاه‌های راه‌آهن استان در شهرهای ملایر .همدان و فیروزان قرار دارد.

این استان با داشتن بیش از پنج هزار کیلومتر انواع راه و بزرگراه و ۸۵ کیلومتر از آزاد راه همدان ساوه نقشی راهبردی و تعیین‌کننده در غرب کشور دارد.

 

معادن استان

استان همدان به دلیل موقعیت زمین‌شناسی خاص خود به لحاظ معدنی بسیار غنی است به‌طوری‌که علی‌رغم وسعت کم نسبت به سایر استان‌ها رتبهٔ هشتم ذخایر معدنی را در کشور به خود اختصاص داده‌است. وجود ۲۷۱ معدن فعال در استان همدان از جمله معادن سیلیس، فلدسپات، معادن غنی لاشه آهکی، سنگ آهن، پگماتیت، میکا، آندالوزیت، گارنت، انواع گرانیتها، پوزولان، پوکه معدنی، دولومیت، تراورتن، تالک، شن و ماسه و لاشه ساختمانی سبب شده تا همدان به عنوان یک استان معدن خیز به‌شمار آید. ۲۸ نوع ماده معدنی در استان همدان وجود دارد که کشف معادن آندالوزیت و یاقوت کبود از مواردی است که نشان می‌دهد استان همدان در این زمینه استعدادهای فراوانی برای سرمایه‌گذاری دارد. یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون تن ذخایر قطعی معادن در استان همدان است.استان همدان تنها دارندهٔ معادن یاقوت کبود در کشور است که این معادن در جنوب شهرستان همدان واقع شده‌است، همچنین استان همدان با ذخیره تقریبی ۷۰ میلیون تن آندالوزیت شیست دارنده بزرگترین ذخایر و تنها تولیدکننده آندالوزیت فرآوری شده در کشور است که آندالوزیت در صنایع نسوز مصرف می‌شود. ذخایر سیلیس استان همدان از جمله بهترین ذخایر سیلیس کشور است که نیاز واحدهای تولید شیشه و کریستال را تأمین می‌کند که عمده معادن سیلیس این استان در شهرستان ملایر قرار دارند. معادن دولومیت استان همدان که عمدتاً در شهرستان نهاوند و بخشی از تویسرکان واقع هستند تأمین‌کننده نیاز واحدهای تولیدی کشور از جمله صنایع نسوز، کاشی و شیشه می‌باشند. معادن فلدسپات استان همدان در شهرستان ملایر واقع شده و علاوه بر آن در شهرستان‌های اسدآباد و رزن نیز ذخایری از این ماده معدنی کشف شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است و مورد مصرف عمده فلدسپات در صنایع کاشی و سرامیک است. استان همدان غنی‌ترین و استثنائی‌ترین سنگ‌های تزئینی ایران را دارد که این سنگ‌ها در دو نوع گرانیت تیره مثل گابرو و گرانیت خاکستری یافت می‌شوند در جنوب شرق شهرستان ملایر معادن روی و سرب آهنگران وجود دارد. معادن سنگ آهن استان همدان عمدتاً در شهرستان بهار و در روستاهای بابا علی و همه کسی واقع شده‌است و خوراک ذوب آهن غرب کشور در اسدآباد را تأمین می‌کند. در شهرستان رزن اندیس‌های متعددی از مس به صورت رگه‌ای وجود دارد. 

 

مکانهای دیدنی

همدان

آرامگاه بوعلی سینا – مجسمهٔ شیرسنگی – شهر باستانی هگمتانه – کتیبه‌های گنجنامه – موزهٔ تاریخ طبیعی همدان – گنبد علویان – برج قربان – مسجد جامع همدان – آرامگاه آستر و مردخای – آرامگاه عارف قزوینی – آرامگاه باباطاهر – روستای تاریخی قوزلیجه – موزهٔ هگمتانه – کلیسای همدان – آتشکدهٔ بهرام – سد اکباتان – تپهٔ عباس‌آباد

ملایر

پارکسیفیه – منطقه ترویستی بام ملایر – موزه لطفعلیان خانه لطفعلیان – سد کلان – مسجد جامع ملایر – ارگ باستانی نوشیجان ملایر. – پارک ملل ملایر – دریاچه کوثر – یخچال میرفتاح – قلعه انوج – دریاچه سیفیه – قلعه یزدگرد سوم – شهر زیر زمینی سامن – آرامگاه یوشع بن نوح پیامبر یهود در ملایر – دژ گوراب (ملایر) – آتشکدهٔ گره‌چقا – مقبرهٔ باباپیره و…

نهاوند

حمام حاج آقا تراب – سراب گیان – مسجد جامع نهاوند – قلعه اردلان (اشتران) – تپهٔ گیان – سراب ملوسان – کوه گرین – سراب گاماسیاب نهاوند – تویسرکان – تپه باستانی گونسپان – پیامبر بنی اسراییل حیقوق نبی حیقوق – آرامگاه میررضی‌الدین – غار سراب – کاروانسرای فرسفج و…

کبودرآهنگ

غار علی‌صدر کبودرآهنگ – غار سوباشی کبودرآهنگ – غار قلی‌آباد کبودرآهنگ – سد کبودرآهنگ – امامزاده خاتون – حمام اعظم – قلعهٔ باشقورتاران کبودرآهنگ – کوهستان قلی‌آباد کبودرآهنگ و…

رزن

کوهستان بوقاطی رزن – حمام دمق – خانه آیت الله ملاعلی معصومی وفسی – قلعهٔ طوراقیه و…

بهار

آرامگاه شیخ محمد بهاری – شهر لالجین – دشت بهار – تپه قزل ملادستجرد – تپه دینارآباد – قله تپه دربند – حمام بهمنی – تپه قرق بهار – تپه ریکان سفلی – خانه بنی اردلان و…

درگزین

امامزاده اظهر درگزین – مسجد شوند – مسجد درجزین و…

دانشگاه های برتر استان همدان

دانشگاه بو علی سینا – دانشگاه علوم پزشکی همدان – دانشگاه صنعتی همدان – دانشگاه سیدجمال الدین اسدآبادی – دانشگاه ملایر – دانشگاه نهاوند و…

دانشگاه های آزاد اسلامی استان همدان

دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان – دانشگاه آزاد اسلامی واحد ملایر – دانشگاه آزاد اسلامی واحد نهاوند – دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسدآباد – دانشگاه آزاد اسلامی واحد تویسرکان  و…

دانشگاه های پیام نور استان همدان

دانشگاه پیام نور واحد همدان – دانشگاه پیام نور واحد مرکز بهار – دانشگاه پیام نور واحد واحد نهاوند – دانشگاه پیام نور واحد مرکز ملایر – دانشگاه پیام نور واحد مرکز رزن – دانشگاه پیام نور واحد کبودرآهنگ – دانشگاه پیام نور واحد مرکز اسد آباد و…